“And those who were seen dancing were thought to be insane by those who could not hear the music.”
– Friedrich Nietzsche
Năm 2019, Joker tạo nên một cú địa chấn phòng vé. Khán giả đổ xô tới rạp, thích thú với câu chuyện về một ác nhân dưới góc nhìn của đạo diễn Todd Phillips, trong bộ dạng tiều tụy đến thảm thương của nam chính Joaquin Phoenix. Thành công của bộ phim mở ra tương lai mới cho nhân vật, thu hút một lượng fan khổng lồ giống như hiện tượng Fight Club năm nào.
Hậu truyện mà khán giả nhận được trong tháng 10 này là một sự bất ngờ khác. Joker: Folie à Deux (FàD) là một phim nhạc kịch, trái với tông màu đen tối, thô ráp của phần phim gốc. Đúng là không có hỗn loạn nhất mà chỉ có hỗn loạn hơn, Joker 2 làm giới chuyên môn thất vọng, người chưa xem thì tò mò, người xem rồi thì tranh cãi. Việc kết hợp hình thức nhạc kịch với thể loại tâm lý đã tạo nên một trải nghiệm điện ảnh kỳ quặc trong suốt hơn 2 tiếng đồng hồ. Vậy, chúng ta hãy cùng tìm hiểu xem thực sự chuyện gì đã xảy ra.
Canh bạc ngót nghét 5 nghìn tỉ đồng
Từ ban đầu, Joker (2019) dự kiến sẽ là một phim độc lập. Warner Bros. tính sẽ ra mắt DC Black, một thương hiệu dựa trên DC Comics nhưng không liên quan đến loạt phim DC Extended Universe (DCEU). Các tác phẩm thuộc DC Black đặc trưng bởi nội dung đen tối, mang tính thử nghiệm.
Tuy nhiên, Joker 2 bất ngờ được sinh ra như một sản phẩm phái sinh thông qua óc sáng tạo của những người trực tiếp tạo ra phần phim đầu. Thực chất hậu truyện của Joker đã được Joaquin Phoenix và Todd Phillips nung nấu ngay sau Joker.
Nam diễn viên đã “không buông được”, mà theo lời đạo diễn, chưa sẵn sàng chia tay với hình tượng Arthur Fleck. Họ đã thảo luận về sự trở lại của Joker nhưng với định dạng khác. Trong thế giới đó, Arthur sống bằng âm nhạc, vũ khúc và sân khấu. Ý tưởng ban đầu về một show nhạc kịch Broadway đã biến thành một phần hậu truyện chiếu rạp. Được hậu thuẫn bằng doanh thu phòng vé của Joker vượt qua mọi nghi ngờ trước đó, dự án chính thức bật đèn xanh vào năm 2022. Phim có kinh phí khủng lên tới 200 triệu đô, so với khoảng 60 triệu đô mà Joker (2019) bỏ ra.
Đây là một ván cược đầy rủi ro mà chính Todd Phillips cũng thừa nhận sự “nguy hiểm” khi xây dựng một hậu truyện phức tạp với đủ thứ trên đời: âm nhạc, khiêu vũ, hài độc thoại, kịch tòa án, bi kịch, sát nhân, tội phạm, anh hùng, chưa kể một câu chuyện ngôn tình xuyên suốt.
Người làm ra sản phẩm và khách hàng “lệch tông”
Phải nói thêm, chân dung fan của Joker (2019), hay chính là đối tượng mục tiêu (target audience) của Joker: Folie à Deux là nam giới trẻ, “mọt truyện tranh” chính hiệu. Tệp khách hàng này vốn ấn tượng với cách Arthur Fleck được xây dựng. Bộ phim khai thác những chủ đề mang tính cá nhân như sự cô lập, nổi loạn và chống đối xã hội, được gói gọn trong biểu tượng của một siêu phản diện. Joker của 5 năm về trước trở thành biểu tượng của những người bị hệ thống bỏ mặc, chối bỏ chủ nghĩa anh hùng truyền thống, khuyến khích chúng ta trò chuyện về sức khỏe tâm thần.
Joker/Arthur không phải nhân vật nên được ca tụng. Trước khi bộ phim ra mắt, đã có một loạt các bài viết mô tả “Joker” là nguy hiểm và chỉ trích Phillips vì đã lãng mạn hóa nguyên mẫu độc hại của một người đàn ông rối loạn trở thành sát nhân.
Khái niệm “incel” – (chủ yếu là) nam giới độc thân đặc trưng bởi thái độ cực đoan, thù ghét phụ nữ, bất mãn với xã hội – nổi lên cùng với sự thành công của Joker. Điều đó dẫn đến lo ngại rằng bộ phim có thể truyền cảm hứng cho bạo lực bắt chước. Todd Phillips từng bị gán mác “xúi giục”, nhưng đã phủ nhận những điều này. Ông cho rằng phim của mình là lời cảnh tỉnh về sự thiếu đồng cảm trên thế giới: Phải chi ai đó hiểu được nỗi đau của Arthur, phải chi xã hội Gotham có một mạng lưới giúp đỡ những người như Arthur Fleck, có lẽ sáu người đã không phải bỏ mạng.
“For my whole life, I didn’t know if I even really existed. But I do, and people are starting to notice.”
– Joker
Tất cả những điều trên cho thấy Joker (2019) là một tác phẩm động chạm đến những chủ đề vô cùng phức tạp, và cái cách nó xây dựng để lại nhiều khoảng trống để khán giả tự suy diễn, cảm nhận, tự đặt câu hỏi. Khi nhà làm phim quyết định làm tiếp phần hậu truyện, bên cạnh sự thỏa mãn cái tôi sáng tạo, họ phải đối mặt với câu hỏi, làm thế nào để hài lòng tệp khán giả sẵn có trong khi tìm cách thu hút lượng người xem mới.
Khi thể loại phim ca nhạc và tâm lý giật gân không “quẹt phải” lẫn nhau
Thứ mà Warner. và Todd Phillips cược vào Joker: Folie à Deux, hy vọng rằng hậu truyện của họ thành công, chỉ là niềm tin mơ hồ về việc người xem sẽ mong muốn thứ gì đó mới mẻ, khác biệt. Phoenix đã gợi ý về việc ghép Arthur với một “Joker nữ” có thể đóng vai trò là bạn nhảy của anh ta trong “điệu tango loạn trí”. Và thế là Harley Quinn được lựa chọn với Lady Gaga – một tên tuổi đã bảo chứng cho thành công của “A Star Is Born”.
Tưởng như là định mệnh của nhau, thế nhưng Arthur dần nhận ra cô bạn gái chỉ yêu phần “hề” trong con người gã. Harley Quinn, cũng như những kẻ tôn thờ Joker của Gotham hay bà luật sư bào chữa, tồn tại như một ý niệm về xã hội tìm cách vật hóa Arthur. Họ chỉ nhìn thấy một khía cạnh của gã: với người luật sư, đó là một kẻ điên; với Harley, đó là Joker sát nhân vĩ cuồng. Arthur hát về sự lãng mạn, còn Harley hát về quyền lực.
Vấn đề đầu tiên mà Folie à Deux gặp phải, chính là sự va chạm tông điệu khi cố gắng pha trộn thể loại ca nhạc (ngay cả khi Lady Gaga nói phim không hẳn là phim ca nhạc) vào cái nền xây sẵn từ Joker. Nếu như phần phim gốc có không khí đen tối, bất ổn, thì hậu truyện của nó lại chồng thêm lớp voan màu mè của nhạc kịch, mang đậm âm hưởng lãng mạn thoát ly. Khán giả liên tục bị kéo lê giữa thực tại mục ruỗng của Gotham sang một Arthur hào nhoáng trên sân khấu, bên cạnh là Lee Quinzel “sang” từ giọng hát tới cách ăn mặc.
Sự chuyển dịch diễn ra không hề mượt mà, chỉ đơn giản là Arthur ngồi xuống và tưởng tượng. Hắn lơ đễnh một giây và hát là đã dịch chuyển tới chiều không gian tâm tưởng lấp lánh kia. Với Joker (2019), Arthur Fleck vốn là một nhân vật bị kìm nén cảm xúc, sự hỗn loạn bên trong của nhân vật thường chỉ lộ ra trong những khoảnh khắc tinh tế đến đáng quan ngại. Một nụ cười không đúng lúc đúng chỗ, một “cơn điên” và mạng người phải trả giá.
Định dạng âm nhạc yêu cầu các nhân vật phải thể hiện bản thân ra bên ngoài thông qua bài hát dường như không phù hợp với tâm lý của Arthur. Nó khiến chủ nghĩa hiện thực thô ráp của Joker bị làm loãng, người xem đang tính chìm đắm trong tâm tưởng ngột ngạt của nhân vật chính bỗng chốc bị “giựt ngược” ép làm người hướng ngoại, chứng kiến những màn hát nhảy đẹp đẽ.
Thiếu sự phát triển nhân vật và các sáng tác gốc
Tiếp theo lại nói tới âm nhạc. Không thể phủ nhận độ quen thuộc của những bài hát trong Folie à Deux, vốn là loạt ca khúc nổi tiếng thập niên 50, 60 được trình diễn bởi Bee Gees, Carpenters… Lady Gaga một lần nữa khoe giọng ca nội lực, sự nghiêm túc theo đuổi các dự án điện ảnh và khả năng diễn xuất thuyết phục.
Dù vậy, nếu như đúng tinh thần mà Todd Phillips đã nói, rằng Folie à Deux là một phim về thế giới của người điên, chẳng phải là sẽ hợp lý hơn nếu album soundtrack có nhiều hơn các sáng tác gốc hay sao? Những ca khúc kia, dẫu hay tới đâu, chúng cũng được sáng tác trong bối cảnh khác, do “người tỉnh táo” tạo ra.
Các bài hát thay vì bóc tách từng lớp tâm lý của Arthur, lại không thêm chiều sâu cho sự biến đổi của nhân vật này. Ngoại trừ việc Lee nhắc đến “(They Long to Be) Close to You” để minh họa một cách tinh quái nỗi ám ảnh của cô ta với bản ngã khác của Arthur, thì bộ phim như thể đang nêu tên các bản nhạc thay vì kể chuyện thông qua chúng. Chi tiết Arthur nói với Lee “em ơi đừng hát nữa” nói lên tiếng lòng của nhiều khán giả.
Hãy lắng nghe chia sẻ của nhà soạn nhạc Bernard Herrmann:
“Tôi cảm thấy rằng âm nhạc trên màn ảnh có thể tìm ra và khuếch đại suy nghĩ nội tại của nhân vật. Nó có thể truyền cho cảnh phim nỗi kinh hoàng, sự hùng vĩ, niềm vui hoặc đau khổ. Nó có thể thúc đẩy câu chuyện nhanh chóng tiến về phía trước, hoặc làm chậm nhịp phim. Nó nâng lời thoại đơn thuần lên cõi thơ ca. Cuối cùng, nhạc phim là liên kết giao tiếp giữa màn ảnh và khán giả, vươn ra và bao trùm tất cả thành một trải nghiệm duy nhất.”
Những bộ phim nhạc kịch tốt có khả năng kết hợp âm nhạc với mạch truyện, để các tiết mục âm nhạc có cảm giác như một phần mở rộng tự nhiên của cốt truyện và cảm xúc của các nhân vật. Các bài hát là công cụ để nhân vật khám phá và truyền đạt thế giới nội tâm của họ.
Ví dụ trong phần đầu phim La La Land, nhạc chủ đề “Mia & Sebastian’s Theme” chỉ là một khúc dạo piano tinh tế, thân mật đặt nền tảng cho tình cảm hai nhân vật chính. Mối quan hệ của họ tiến triển cùng với sự thay đổi trong định hướng sự nghiệp. Đến cuối phim, cả hai có được giấc mơ của mình nhưng cái giá phải trả là họ chẳng thể đến được với nhau. “Mia & Sebastian’s Theme” trở lại, được phối và mở rộng, đem đến hình dung về trải nghiệm mà Mia và Sebastian đã trải qua.
Nguồn: Mia & Sebastian’s Theme
Nếu Joker: Folie à Deux chịu khó tạo ra những bản nhạc gốc với phổ nhạc rộng hơn, dữ dội hơn, ca từ táo bạo hơn, có thể người xem đã cảm nhận được cái sự khùng điên trong tư tưởng của Arthur hay Lee. Tôi hy vọng không còn thấy cảnh nào sượng trân như cách nhân vật của Gaga trả lời trước ống kính “Gonna build a mountain” một lần nữa. Bộ phim thiếu đi những khoảnh khắc bùng nổ cảm xúc thông qua âm nhạc như trong Les Misérables hay Sweeney Todd.
Một điểm nữa có lẽ cần nhắc tới, đó là nhân vật của Joaquin Phoenix thậm chí không có sự phát triển trong hơn 2 tiếng phim. Đây có thể là dụng ý của tác giả, khi khắc họa chân thực sự nhỏ bé của Arthur: đằng sau sự tô vẽ của truyền thông, gã chỉ là một kẻ tầm thường. Tầm thường trong trí tuệ (đòi tự bào chữa nhưng cuối cùng vẫn lãnh án, không khác gì trường hợp của Ted Bundy), tầm thường trong tình yêu (cảnh làm tình đầy khốn khổ với Lee), trong tư duy (không thể tự nghĩ ra một kế hoạch trốn chạy).
Todd Phillips có thể đã cố tình tạo ra một Arthur Fleck thảm hại được người đời khoác lên đủ thứ danh xưng mĩ miều. Trong hành trình khao khát tồn tại, Arthur biến mình trở thành nạn nhân của một xã hội háo danh, thèm được giải trí. Truyền thông biến gã thành một hiện tượng (spectacular), một lần nữa tước bỏ đi cơ hội của Arthur được công nhận là một con người.
Tuy nhiên, sự thụ động và sa lầu của Arthur là trải nghiệm khá mệt mỏi với người xem. Sự thiếu vắng character development (sự phát triển nhân vật) không mang lại sự liên kết chặt chẽ với âm nhạc. Câu hỏi được lặp đi lặp lại từ đầu đến cuối phim “Liệu hắn có điên không?” cuối cùng bị “quăng ra chuồng gà” hỏi rồi để đó.
Joker: Folie à Deux có thể là một ván cược không khôn ngoan của Phillips và đội ngũ, tuy nhiên nó cũng thể hiện nỗ lực của người làm nghệ thuật để làm sao sống đúng với tinh thần sáng tạo. Bộ phim có thể gây tranh cãi, chê cười, thích thú, và biết đâu từ đó nảy ra những cuộc thảo luận thú vị.
